بحران آموزش عالی قزاقستان: فرار دوگانه مغزها و سرمایه‌ها
قزاقستان با یک پدیده متناقض و نگران‌کننده روبرو است. در حالی که دولت از "فرار مغزها" ابراز نگرانی می‌کند، سیاست‌های داخلی و وضعیت دانشگاه‌ها عملاً به خروج گسترده نخبگان جوان و منابع مالی عظیم از کشور دامن می‌زند. این بحران خاموش، که ترکیبی از کمبود بودجه داخلی، کیفیت پایین آموزشی و جذابیت دانشگاه‌های خارجی است، آینده نیروی انسانی متخصص و اقتصاد کشور قزاقستان را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.
ابعاد خیره‌کننده مهاجرت تحصیلی
بر اساس آمار یونسکو، قزاقستان با بیش از ۹۰ تا ۹۵ هزار دانشجو در خارج از کشور، در میان ۱۰ کشور برتر جهان از نظر تعداد دانشجوی بین‌المللی قرار دارد و از نظر نسبت دانشجو به جمعیت، حتی در میان سه کشور اول جای می‌گیرد. این آمار فقط یک عدد نیست، بلکه نمایانگر ده‌ها هزار شهروند جوان قزاق، باانگیزه و اغلب مسلط به زبان انگلیسی است که کشور را ترک می‌کنند.
مقاصد این دانشجویان متنوع است. حدود دو سوم آن‌ها دانشگاه‌های ایالات متحده و بریتانیا را انتخاب می‌کنند و در رشته‌های حیاتی مانند اقتصاد و کسب‌وکار (۳۰%)، مهندسی (۲۴%) و فناوری اطلاعات (۲۲%) تحصیل می‌کنند؛ تخصص‌هایی که قزاقستان در شرایط کنونی به شدت به آن‌ها نیازمند است. اما بخش بزرگ‌تری از این مهاجرت به سمت کشورهای همسایه است. در سال تحصیلی ۲۰۱۹/۲۰، حدود ۶۱.۵ هزار دانشجو در روسیه و ۱۷ هزار نفر در چین مشغول به تحصیل بودند. دانشجویان قزاقستانی اکنون بزرگ‌ترین گروه دانشجویان خارجی در روسیه را تشکیل می‌دهند.
چرا جوانان قزاقستان را ترک می‌کنند؟ ریشه‌های داخلی و خارجی
این مهاجرت گسترده محصول ترکیبی از عوامل داخلی ناکارآمد و سیاست‌های خارجی جذاب است.
الف- کیفیت پایین و هزینه بالا: تناقض در دانشگاه‌های داخلی
یکی از دلایل اصلی، نسبت نامتعادل «قیمت به کیفیت» در دانشگاه‌های قزاقستان است. در حالی که دولت کمک‌هزینه‌های تحصیلی (گرنت) را به صورت اسمی افزایش داده (از ۹۲۰ هزار به ۱.۰۴ میلیون تنگه)، این بودجه در معادل دلاری به دلیل تورم، طی سه سال گذشته ۱.۵ برابر کاهش یافته است. این بودجه ناکافی، توانایی دانشگاه‌ها برای رقابت با غول‌های آموزشی جهان را از بین برده است.
مقایسه شهریه‌ها این واقعیت تلخ را آشکارتر می‌کند. دانشگاه ملی فارابی (KazNU) حداقل شهریه سالانه را یک میلیون تنگه تعیین کرده که در رشته‌هایی مانند حقوق به ۱.۶ میلیون تنگه می‌رسد. در مقابل، دانشگاه‌های برتر روسیه مانند نووسیبیرسک و کازان، با کیفیت آموزشی بالاتر، شهریه‌ای بین ۹۳۰ هزار تا ۱.۱۵ میلیون تنگه دارند.
دانشگاه KIMEP در قزاقستان سالانه حدود ۳.۲ تا ۳.۳ میلیون تنگه هزینه دارد. این مبلغ ۱.۵ برابر بیشتر از شهریه دانشگاه دولتی مسکو (MSU)، برترین دانشگاه روسیه است که جایگاه جهانی بسیار بالاتری دارد.
حتی دانشگاه‌های خصوصی مانند دانشگاه بین‌المللی فناوری اطلاعات (IITU) با شهریه بیش از ۱.۱ میلیون تنگه، گران‌تر از دانشگاه‌های معتبر فنی روسیه مانند TUSUR در تومسک (حدود ۸۸۰ هزار تنگه) هستند که تخفیف‌های قابل توجهی نیز برای دانشجویان بااستعداد ارائه می‌دهند.
علاوه بر این، فساد اداری و وضعیت نامطلوب آموزشی که توسط بسیاری از دانشجویان گزارش شده، انگیزه برای ترک کشور را تقویت می‌کند. پژوهشی که توسط موسسه مطالعات استراتژیک قزاقستان (KISI) انجام شده نشان می‌دهد که جوانان قزاقستانی «شایستگی حرفه‌ای و خودشکوفایی» را مهم‌ترین هدف زندگی خود می‌دانند و برای رسیدن به آن، آموزش باکیفیت را ضروری می‌بینند؛ چیزی که معتقدند در سیستم آموزشی داخلی یافت نمی‌شود.
ب- سیاست‌های تهاجمی همسایگان برای جذب استعدادها
در حالی که دانشگاه‌های قزاقستان با مشکلات دست‌وپنجه نرم می‌کنند، کشورهای دیگر، به ویژه روسیه، فعالانه در حال جذب نخبگان قزاقستانی هستند. روسیه که با بحران جمعیتی روبرو است، تعداد سهمیه‌های تحصیلی رایگان برای دانشجویان خارجی را از ۱۳ هزار در سال ۲۰۱۹ به ۱۸ هزار در سال جاری افزایش داده و قصد دارد این رقم را تا ۳۰ هزار نفر برساند. این کشور با ارائه آموزش باکیفیت‌تر، هزینه‌های پایین‌تر و شرایط برابر برای دانشجویان کشورهای مشترک‌المنافع، به مقصدی جذاب برای جوانان قزاق تبدیل شده است.
پیامدهای دوگانه خروج مغزها و سرمایه‌ها
این روند دو پیامد ویرانگر برای قزاقستان دارد. اول، فرار مغزها به معنای واقعی کلمه. مشکل این نیست که جوانان قزاق برای تحصیل به خارج می‌روند، بلکه این است که بسیاری از آن‌ها باز نمی‌گردند. دانشگاه‌های خارجی بهترین‌ها را با بورسیه جذب می‌کنند و این دانشجویان قزاق اغلب پیش از فارغ‌التحصیلی پیشنهادهای شغلی دریافت کرده و مهاجرت تحصیلی آن‌ها به مهاجرت شغلی تبدیل می‌شود. برای مثال، از بیش از ۱۰ هزار متقاضی برتر با نمرات عالی SAT و آیلتس برای دانشگاه نظربایف، تنها ۲۴۰۰ نفر موفق به دریافت گرنت شدند. ۷۶۰۰ نفر دیگر، که از نخبگان کشور هستند، به احتمال زیاد جذب دانشگاه‌های خارجی خواهند شد.
دوم، خروج سرمایه. والدین دانشجویان مجبور به پرداخت هزینه‌های سنگین تحصیل و زندگی در خارج از کشور هستند. در سال ۲۰۲۴، شهروندان قزاقستان ۱.۵ میلیارد دلار از طریق سیستم‌های حواله به خارج از کشور ارسال کردند. اگرچه سهم دقیق هزینه‌های تحصیلی مشخص نیست، اما واضح است که منابع مالی هنگفتی که می‌توانست در اقتصاد داخلی گردش کند، از کشور خارج می‌شود.
جمع بندی
وضعیت کنونی یک تناقض آشکار است. مقامات قزاق از مهاجرت تحصیلی جوانان بااستعداد ابراز تاسف می‌کنند، اما با کمبود سرمایه‌گذاری در آموزش عالی، عملاً آینده کشور را به سمت دانشگاه‌های خارجی سوق می‌دهند. راه حل این بحران، صرفاً افزایش تعداد گرنت‌های داخلی نیست. قزاقستان نیازمند اصلاحات فوری و ساختاری در نظام آموزش عالی خود است. مبارزه با فساد، افزایش کیفیت آموزش، رقابتی کردن شهریه‌ها و سرمایه‌گذاری واقعی در دانشگاه‌ها برای تبدیل آن‌ها به مراکز علمی جذاب، تنها راه برای متوقف کردن این روند فرار دوگانه مغزها و سرمایه‌ها و حفظ آینده کشور است.
آلماتی قزاقستان
منابع:
https://ulysmedia.kz/analitika/56750-obrazovatelnyi-paradoks-umy-i-finansy-tekut-za-granitsu-a-kazakhstanskie-vuzy-ostaiutsia-bez-podderzhki/
https://qmonitor.kz/society/2422
نظر شما